madi da deeva - gurdeyal singh

ਮੜ੍ਹੀ ਦਾ ਦੀਵਾ - ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ (ਸਾਰਾਂਸ਼)

ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਵਲ "ਮੜ੍ਹੀ ਦਾ ਦੀਵਾ" ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਰਵਉੱਚ ਪੁਰਸਕਾਰ ਗਿਆਨਪੀਠ ਅਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ, ਦਲਿਤਾਂ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜੱਟ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਸਵਰਨ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ) ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ, ਅਤੇ ਬਦਲਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਅਤੇ ਮਾਰਮਿਕ ਚਿੱਤਰਨ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਨਾਵਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਜਗਸੀਰ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਦਲਿਤ (ਮੁਸੱਲੀ) ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ਜਗਸੀਰ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਉਸਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਜਾਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਮਾਲਕੀ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੇ ਹਨ।

ਕਹਾਣੀ ਜਗਸੀਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਦੋਸਤ ਭਾਨੇ (ਇੱਕ ਜੱਟ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ) ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਦੋਸਤੀ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਸਤੀ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵੰਡ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਸਮਝ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਨਾਵਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ, ਪਾਠਕ ਜਗਸੀਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਗਰੀਬੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਾਈਕਾਟ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨਹੀਣ ਹੋਣ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਗਸੀਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਭਾਨੀ ਦਾ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਵੀ ਨਾਵਲ ਦਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਪਹਿਲੂ ਹੈ।

"ਮੜ੍ਹੀ ਦਾ ਦੀਵਾ" ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਹੈ। 'ਮੜ੍ਹੀ' ਉਸ ਮੁਰਦਾ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਗਰੀਬ ਅਤੇ ਬੇਜ਼ਮੀਨੇ ਲੋਕ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਦਲਿਤ, ਆਪਣੇ ਮੁਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਧੱਕੇ ਗਏ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। 'ਦੀਵਾ' ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਦੀ ਇੱਕ ਧੁੰਦਲੀ ਜਿਹੀ ਕਿਰਨ, ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਲਾਟ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਬੁਝਣ ਕਿਨਾਰੇ ਹੈ।

ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਪੇਂਡੂ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਵਰਤਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਦੁਖਾਂਤਕ ਕਹਾਣੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਬਰਾਬਰੀ, ਮਨੁੱਖੀ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚਤਾ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਅੰਤ ਕਾਫ਼ੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਹੈ। "ਮੜ੍ਹੀ ਦਾ ਦੀਵਾ" ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।